Адной з найбольш цікавых і непаўторных з’яў у беларускім традыцыйным календары можна назваць абрад, які ў народным асяроддзі атрымаў назву «Страла», «Ваджэнне стралы», «Пахаванне стралы», «Сула». Рэгіён бытавання «Стралы» лакалізаваны ў межах Гомельскай, Бранскай і Чарнігаўскай абласцей, але своеасаблівым эпіцэнтрам найбольш пашыранага існавання абраду з’яўляецца Веткаўскі.
Усход і захад Сонца далі людзям самую першую і асноўную меру часу – дзень і ноч (суткі). У старажытныя часы колькасць пройдзеных дзён падлічвалі зарубкамі на палачках (адсюль прымаўка: «Зарубі сабе на носе») ці вузельчыкамі на спецыяльна прыгатаваных для гэтага вяроўках. Вядомыя звесткі пра тое, што калісьці лік дзён і начэй ажыццяўлялі пры дапамозе пяці пальцаў на руках. Такі тыдзень называлі «пяцідзёнкай» або «малым» тыднем. Чаму зараз мы карыстаемся сямiдзённым тыднем?
Напярэдадні свята ў гонар Міколы Цудатворца (21 мая) усходнія славяне адзначаюць памяць Івана Багаслова, які ў народным асяроддзі атрымаў незвычайную назву – Іван Мікольны або Бацька Міколы. На Беларусі святы Мікола лічыўся адным з ахоўнікаў земляробства, таму да яго ставіліся з вялікай павагай.
Калі едзеш па вёсках Беларусі, то даволі часта сустракаешся з незвычайнымі збудаваннямі – буслянкамі, якія літаральна лунаюць над слупамі і дрэвамі, збудаваннямі людзей. Спрадвеку сярод усходніх славян бусел быў самай шануемай птушкай. Людзі верылі – калі бусел пасяліўся побач, абавязкова пашчасціць. Таму кожны год так чакаюць прылёт буслоў.
Гэты зграбны і даволi прыгожы дамок ведаюць, напэўна, усе мінчане. Гісторыкі і мастацтвазнаўцы даўно прыйшлі да высновы, што збудаваны ён у стылі эклектычнага мадэрну, арганічна сплучае элементы готыкі, барока і класіцызму. Знаходзіцца ён у самым цэнтры горада, у Тэатральным скверы, каля будынка Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы.
Адным з асноўных кампанентаў беларускіх народных святаў з’яўляўся культ продкаў. Ушанаванню памяці памерлых знаходзілася самае пачэснае месца ў кожным святочна-абрадавым комплексе. Радаўніца – мяжа, перад якой стаяла патрэба ганараваць памерлых, а за ёй – атрымаўшы дазвол, распачынаць карагод земляробчых спраў. Іншымі словамі, гэта магло гучаць так: перад тым як распачаць цыкл асноўных земляробчых работ, трэба спачатку навесці парадак на магілах сваіх памерлых продкаў, тым самым атрымаць іх маўклівае «багаслаўленне» і гарантаваную падтрымку.
Падчас разгляду святаў Каляды і Масленіца мы пастаянна праводзілі думку аб іх ідэйна-тэматычным падабенстве, за якім бачылася праблема навалецця, пачатку новага года. Аднак найбольш шырока і фундаментальна гэтая праблема пастаўлена і дэталёва вырашаецца на прыкладзе святкавання Вялікадня.
Свята беларускага народнага календара Вербная нядзеля або Вербніца мае ўласна хрысціянскія вытокі і звязана з евангельскімі падзеямі. У Евангеллі ад Мацвея, дзе апісваецца жыццёвы шлях Сына Божага Ісуса Хрыста, паведамляецца пра найвялікшае з Яго цудаў – уваскрэшанне памерлага чатыры дні таму Лазара. Назаўтра Ісус прыйшоў у Іерусалім, жыхары якога сустракалі яго як самага дарагога госця, усцілаючы дарогу пальмавымі галінкамі.
Бадай што, самым загадкавым, самым таямнічым не толькі ў славянскай, але і ў еўрапейскай традыцыйнай культуры з’яўляецца лік 40. Шырокае кола рытуальна-абрадавых, сакральна-магічных і утылітарна-побытавых кантэкстаў сведчыць, што гэты лік з’яўляецца амбівалентным і ўтрымлівае ў сабе прыкметы рознаполюснай накіраванасці.
Самым моцным лікам у культуралагічным плане з’яўляецца, безумоўна, сямёрка. Вытокі такой шырокай сімвалізацыі ліку сем можна бачыць як у старажытных традыцыях іншых народаў, так і ў славян. Лік сем стаў быццам бы шыфраграмай акта першатварэння (які ў аснове сваёй абапіраўся на цыклічнасць фазаў Месяца, кожная з якіх доўжылася сем дзён), феномена астранамічнага кшталту (старажытныя егіпцяне, асірыйцы, шумеры, а пазней і іудзеі ведалі сем планет у сонечнай галактыцы), увасобіў міфапаэтычную мадэль свету (пра шчаслівага чалавека кажуць: «Ён на сёмым небе ад шчасця»).
Аб пачатку новага вітка прыроднага абуджэння першымі абвяшчалі птушкі. Яны вярталіся з Вы-Раю – ад продкаў – і неслі на сваіх крылах вясну. Таму і першае свята новага цыкла абнаўлення павінна быць прысвечана міфічным прадвеснікам – птушкам. А калі яшчэ раз узгадаць, што памежным маркёрам паміж гэтым і «тым» светам з’яўляецца лік сорак (пра сімволіку гэтага ліку мы пагаворым асобна ў наступным артыкуле), то і свята павінна быць прысвечана выключнай падзеі – вяртанню з выраю «сарака саракоў». Такое свята пад назвай Саракі здаўна бытуе ў народным календары беларусаў.
Кожная пара года абуджала ў свядомасці і памяці людзей свае мары, спадзяванні, надзеі, прыносіла ў жыццё чалавека свае клопаты, прад’яўляла свае патрабаванні. Бадай што, як ні адна іншая пара года, вясна прыносіла з сабой спадзяванні на абнаўленне, безліч клопатаў, звязаных з лёсавызначальным і жыватворным колазваротам чалавека-земляроба.
Некаторыя даследчыкі традыцыйнай духоўнай спадчыны славян выказвалі меркаванні аб тым, што першапачаткова Масленіца святкавалася «на пачатку новага года, які па месяцавым календары прыпадаў на сакавік», і была прызначана «стымуляваць прыроду ў дзень сонцазвароту». Больш дакладным часам колішняга правядзення свята трэба лічыць апошні тыдзень лютага і першы тыдзень сакавіка.
У гадавым колазвароце беларускага народнага календара ёсць асобныя дні і нават большыя адрэзкі часу, якія напоўнены розным па характары зместам. Напрыклад, на працягу тыдня ёсць дні, якія лічацца найбольш спрыяльнымі для распачынання доўгатэрміновых спраў (аўторак або чацвер); такім жа спрыяльным лічыцца час, калі начное свяціла – Месяц – знаходзіцца ў фазе «роста».
Бадай што галоўным святам другой палавіны лютага было ўшанаванне старажытнага боства Вялеса (у розных мясцовасцях Беларусі яго назва мае некалькі дыялектных варыянтаў: Волас, Валоссе, Улассе, Уласце, Аўлас), які лічыўся ахоўнікам хатняй жывёлы.
Ў паслядоўным разгортванні каляндарных падзей ёсць некалькі загадкавых мясцін, дакладную часавую прымеркаванасць якіх нельга асэнсаваць пры павярхоўным знаёмстве. Адной з такіх загадак з’яўляецца святкаванне Грамніц 15 лютага. Чаму такое вялікае свята, у назве якога чуецца магутная сіла летняга росквіту, трапіла на сярэдзіну заключнага месяца зімы?
У аснове міфапаэтычнай карціны свету ляжалі шматлікія супрацьстаянні: Дабро і Зло, Святло і Цемра, Жыццё і Смерць, Хаос і Гармонія. Адным з найбольш пашыраных процістаянняў было супрацьпастаўленне мужчынскага і жаночага пачаткаў, якія ў сістэме прасторавых каардынат заўсёды сімвалізавалі правы і левы бакі. Што хаваецца за сімволікай процістаяння ці ўзаемнага дапаўнення правага і левага пачаткаў у традыцыйнай культуры беларусаў?
Апошнім этапам у святкаванні Калядаў была трэцяя куцця, якая святкавалася 18 студзеня. Здавалася б, яна павінна была стаць апошнім перакідным мастком паміж Піліпаўскім пастом і зімовым Мясаедам. Аднак у народнай традыцыі была свая логіка, у аснове якой ляжаў не ўласна практычны пачатак, а сімвалічны сэнс класічнага правіла «як сустрэнеш, так і будзе».
Увечары 13 студзеня, якраз напярэдадні старога Новага года спраўлялі другую куццю. На гэты раз ужо дазвалялася есці скаромнае, таму куццю празвалі «тоўстай», «багатай» або «шчодрай» (ад гэтай назвы, утворанай па асацыяцыі з вялікай колькасцю сялянскіх прысмакаў, з'явілася яшчэ адна вытворная назва святочнага навагодняга вечара – «Шчадрэц»). Каб патлумачыць сэнс самой святочнай вячэры і таго паэтычнага аздаблення, якое суправаджала другую куццю, нам спатрэбіцца зрабіць два дапаўненні, якія тычацца асобных светапоглядных уяўленняў славянскіх народаў, якія знайшлі адлюстраванне ў фальклоры і абрадавай практыцы.
Міжпакаленная перадача радавога імя з цягам часу дазволіла назапасіць каштоўныя веды аб тым, што імя само па сабе валодае не толькі пэўным энергетычным патэнцыялам, але і сваёй Доляй. Напрыклад, у сучасных даследаваннях існуе гіпотэза, што імя Сяргей правацыруе схільнасць яго носьбіта да празмернага ўжывання алкагольных напояў.